مجموعه آثار رهبانی ارامنه ایران ازجمله میراث جهانی ایران است که در فهرست یونسکو به ثبت رسیده است در این میان گردشگران مختلفی از این آثار دیدن می‌کنند و به گفته مدیر پایگاه این میراث جهانی، اروپاییان بیشترین شناخت را از این مجموعه دارند.

پایگاه کلیساهای تاریخی ایران در تاریخ هفتم شهریور ماه ۱۳۸۳ به دستور ریاست سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری و با همکاری شورای خلیفه‌گری ارامنه تهران در محل کلیسای مریم مقدس آغاز به فعالیت کرد.

مهم‌ترین اثر این پرونده کلیسا تادئوس مقدس(قره کلیسا) است که ارزش قداست آن در بین پروان حضرت مسیح(ع) فراتر از مرهای ایران است و محل تدفین یکی از حواریون در سال ۶۶ میلادی است. مجموع دیر تادئوس مقدس به همراه چهار نمازخانه و دو قبرستان در اطراف آن، در استان آذربایجان غربی قرار دارد.

دیگر اثر این پرونده کلیسا استپانوس مقدس است که در ۹۷ کیلومتری کلیسای تادئوس مقدس در استان آذربایجان شرقی قرار گرفته و ارزش فوق‌العاده‌ای از حیث تزیینات معماری و تاریخی دارد. این کلیسا از آثار قرن هجدهم میلادی است که در نزدیکی روستا دره شام قرار گرفته. همچنین دره شام دارای یک کیلسا با قدمت ۴۰۰ سال به نام مریم مقدس و کلیسای آندره ورتی یا چوپان در ساحل رود ارس و قبرستان تاریخی است. در دوازده کیلومتری جنوب ماکو و در مجاورت روستای بارون، کلیسای مریم یا زورزور قرار گرفته که دریاچه سد بارون در زیر پای آن پهنه گسترانیده است.

شرلی آودیان، مدیر پایگاه میراث جهانی کلیساهای ایران با اشاره به آن‌که طی ۶ سال گذشته سعی در ایجاد شبکه منسجمی از ارتباطات میان سازمان‌های دولتی، مردم محلی و نهادهای مذهبی به عنوانسه ضلع کلیدی حفاظت این مجموعه داشته است، گفت: طی این سال‌ها اقداماتی ازجمله مستندنگاری کلیه کلیساهای ایران با اطلاعاتی نظیر موقعیت جغرافیایی، رولوه و نقشه‌برداری دقیق، به همراه مجموعه کامل تصویری شامل عکس و فیلم بیش از ۳۰۰ کلیسا انجام شده است که برای چاپ در کتاب جامع کلیساهای ایران که به دو زبان فارسی و انگلیسی آماده شده است.

او با تاکید برآن‌که طرح مرمت کلیه کلیساهای ثبت جهانی تهیه و تدوین شده است، تصریح کرد: باتوجه به آن‌که مرمت‌های انجام شده در سال‌های گذشته صرفا مرمت‌های اضطراری و بدون طرح بودند، تلاش شد تا طرح مرمت این بناها آماده و پس از تایید در کمیته هیات راهبردی و شورای فنی استان ها بر اساس الویت و اعتبارات بودجه‌ای در چند مرحله به اجرا درآیند. این برنامه در قالب یک برنامه مرمتی ۱۰ ساله از سال ۱۳۹۳ زمان‌بندی شده است.

به گفته آودیان، طی این سال‌ها مرمت برج ناقوس کلیسا استپانوس در سه طبقه، مرمت نقاشی‌های داخلی صحن اصلی کلیسای استپانوس، مرمت کلیسا ثبت جهانی چوپان به صورت کامل همراه با محوطه‌سازی و ساماندهی مسیر دسترسی به همراه نورپردازی، مرمت اضطراری کلیسا مریم مقدس، ساخت مسیر دسترسی سنگفرش از داخل روستا به سمت کلیسا، مرمت سطوح شیب‌دار سنگی پشت بام کلیسا تادئوس مقدس، مرمت کلیه اتاق‌های همجوار و حجره‌های محوطه پیرامونی کلیسا تادئوس مقدس، مرمت مقبره ثبت جهانی ساندخت مقدس در مجموعه جانی قره کلیسا انجام شده است. مرمت و آماده‌سازی بخشی از فضاها جهت اسکان میهمانان، ایجاد فضاهای نمایشگاهی در محوطه مجموعه‌ها که شامل فضاهای معرفی، موزه، فروشگاه‌های صنایع دستی، بوفه،‌ کافی شاپ و… به منظور ارائه خدمات تسهیلاتی به گردشگران انجام شده است.

آودیان ادامه داد: درعین حال یکی از مهم‌ترین اقدامات اجرا شده در سال ۹۸، تهیه و نصب پوشش مسی چند لایه بسیار خاص برای پشت بام کلیسای تادئوس مقدس (قره کلیسا) است. حضور خیرین مسیحی در کنار پایگاه میراث‌جهانی کلیساهای ایران حائز اهمیت است. با توجه به ارزش جهانی و مذهبی این کلیساها ارتباط با خیرین داخل و خارج از کشور منجر به تسهیل برخی از کارهای مرمتی و تجهیز پایگاه و بناها شده است که با کمک مالی آنها محقق شد. ازجمله این کمک‌ها می‌توان به تامین اعتبار جهت ساخت لوستر در قره کلیسا و تعویض در چوبی اصلی کلیسا اشاره داشت.

مدیر پایگاه میراث جهانی کلیساهای ایران درخصوص وضعیت نامناسب پوشش پشت‌بام کلیسا تادئوس مقدس که وضعیت آن طی سال‌های گذشته سبب نفوظ رطوبت نزولی به این مجموعه می‌شد نیز گفت: در زمان ساخت کلیسا پوشش سنگی سطوح شیب‌دار کلیسا نیمه تمام مانده و همین امر باعث شد که کلیسا با مشکلاتی روبه‌رو شود. این مشکل با یاری ارامنه خیر جهان از طریق موسسه خیریه رفع شد و پوشش مسی سه لایه متناسب و کارآمد روی سقف کلیسا قرار گرفت و مشکل رطوبت کلیسا حل شد.

به گفته او، پایگاه میراث جهانی کلیساهای ایران باتوجه به حجم عملیات مرمتی در چند کلیسای جهانی در جهت تهیه اعتبارات مورد نیاز پایگاه در کنار اعتبارات ملی پایگاه با سازمان‌ها و ارگان‌های دیگر تعامل دارد ازجمله سازمان مناطق آزاد ارس و ماکو و انجمن‌های ارامنه و آشوری. این درحالی است که کارگاه‌های مرمتی در طول سال به صورت مستمر فعال است.

مدیر پایگاه میراث جهانی کلیساهای ایران با اشاره به مرمت گنبد اصلی کلیسا که به گنبد سفید معروف است، گفت: بر اساس مستندنگاری‌های موجود و طرح مرمت تایید شده، سنگ‌های آهکی فرسوده نمای گنبد قدیمی کاملا برچیده شد و با اجرا اصول مرمت، با ملات‌های درزگیر ترک‌ها کاملا بسته و سطوح آب‌بندی شده است. سنگ‌های جدید رنگ همگون و کیفیت مناسب با سنگ‌های قابل استفاده قدیمب و سنگ‌های هم‌خوان جدید مرمت شد. صلیب گنبد کلیسا که بر اثر صاعقه‌ای که در زمستان ۹۶ در کلیسا اتفاق افتاد، سنگ نوک گنبد که نگهدارنده صلیب آهنی است بر اثر صاعقه شکسته شده و به پایین سقوط کرد کرده بود، دوباره پس از برگزاری مراسم تبرک توسط خلیقه اعظم صلیب در جای قبلی خود در همان ارتفاع جایگزین شد.

به گفته آودیان، عموما کارگاه‌های مرمتی کلیساها در قالب هیات‌های مشترک و با همیاری مرمتگرانی از ارمنستان انجام می‌شود. مرمتگران ایرانی و ارمنی در کنار هم با انتقال تجربیات و اصول مرمتی یکدیگر کارگاه‌های بسیار آموزنده و در حین حال پرباری فعالیت می‌کنند. برنامه‌های همکاری سالانه دو کشور و حضور کارشناسان به اختصاص اعتبارات پایگاه بستگی دارد.

او خاطرنشان کرد: درحال حاضر وضعیت مجموعه جهانی کلیساهای ایران مناسب است و مشکل خاصی نداریم. بیش از ۷۰ درصد کارهای مرمتی انجام شده و شرایط خوبی دارد. در حوزه زیرساخت‌های گردشگری نیز کارهای زیادی انجام داده‌ایم. حوادث طبیعی ازجمله زلزله و سیل و … نیز آسیبی به این مجموعه وارد نکرده است.

به گفته آودیان، مجموعه کلیساهای ایران که در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده‌اند هر سال با افزایش ۳۰ درصدی گردشگران و بازدیدکنندگان روبه‌رو ست. در این میان اروپاییان بیشترین شناخت را از این مجموعه کلیساها دارند. تعداد گردشگران آسیایی هم زیاد است.