آشنایی با سازه های آبی شوشتر
هخامنشیان در تاریخ حکومت خود یادگاری‌ها و بناهای حیرت‌انگیزی را برای ایرانیان به جا گذاشته‌اند. بناهایی مانند تخت جمشید و پاسارگار و نقش رستم که هرکدام با معماری منحصربه‌فرد و دیدنی در لیست بهترین‌های دنیا قرار دارند. اما بعضی از سازه‌ها علاوه‌بر زیبایی و شکوه، به دلیل ساختار مهندسی و حساب شده‌ای که دارند معروف هستند. یکی از این یادگارهای معماری مهندسی که ساخت آن تا دوران ساسانیان طول کشید، سازه های آبی شوشتر هستند.
معرفی سازه های آبی شوشتر
عنوان بزرگ‌ترین مجموعه صنعتی پیش از انقلاب صنعتی، وصفی است که مادام دیولافوا از سازه هایی حیرت‌انگیز و اعجاب‌آوری که در شوشتر دیده است در سفرنامه خود آورده است. اغراق آمیز نخواهد بود اگر سازه های آبی شوشتر را یکی از عجایب جهان باستان بدانیم. این مجموعه از چنان عظمت و شگفتی برخوردار هستند که با دیدنشان، پی به نبوغ سازندگان آن‌ها خواهید برد.
سازندگان سازه های آبی شوشتر از نبوغ و دانش فنی زیادی در زمینه مهندسی هیدرولیک برخوردار بوده‌اند و با مدیریت و کنترل آب، اقدام به بهره‌برداری صحیح و اصولی از منابع آبی کرده‌اند. آن‌ها با احداث سازه های آبی متعدد، انحراف و انتقال آب رودخانه کارون؛ کاملا هوشمندانه از آب نهایت استفاده را برده‌اند و از آن برای آشامیدن، آبیاری زمین‌های کشاورزی و صنعت استفاده کردند.
قدمت سازه های آبی شوشتر
اگرچه احتمال می‌رود سنگ بنای سازه های آبی شوشتر به زمان هخامنشیان می‌رسد، قدمت این مجموعه شگفت‌انگیز به عصر ساسانی برمی‌گردد و ساخت‌وساز آن را به پادشاهانی چون اردشیر اول و شاپور نسبت می‌دهند؛ اما به‌طور کلی این مجموعه در طی زمان و در دوره‌های مختلف کامل‌تر شده و بخش‌هایی به آن اضافه شده است. بر اساس اسناد و مدارک نیز در عهد قاجار مرمت و بازسازی در این اثر صورت گرفته است.
کاربرد سازه های آبی شوشتر
هر یک از سازه های آبی شوشتر کارکرد و کاربرد خاص خود را دارند که در ارتباط با یکدیگر، مجموعه‌ای به هم پیوسته را تشکیل می‌دهند. در ساخت و معماری سازه های شوشتر نیز مصالحی چون سنگ، آجر و ملات ساروج به کاررفته است. این سازه‌ها، روزگاری موجب رونق صنعت و کشاورزی بودند و نقش مهمی در حمل و نقل، ارتباطات و بازرگانی داشتند.
سازه های آبی شوشتر، آب را یکسان و برابر را به همه شهر رسانده و از فوران رود کارون جلوگیری می‌کردند. همچنین هوای خنکی را پدید می‌آورند که از راه شوادون‌ها که در گویش شوشتری به سردابه و زیرزمین گفته می‌شود، آب را به خانه‌های مردم می‌فرستادند. افزون بر آن، زمین‌های کشاورزی سیراب می‌شدند و چرخ آسیاب‌ها را برای تهیه آرد گندم به کار می‌افتادند.
سازه های آبی شوشتر کجاست؟
سازه های آبی شوشتر یکی از جاذبه دیدنی و خارق‌العاده استان خوزستان است که در شهرستان زیبای شوشتر قرار دارد. این مجموعه صنعتی- اقتصادی در مجاورت بافت تاریخی شوشتر جای دارد و به‌راحتی می‌توانید از دیدن کنید.
مسیر دسترسی به سازه های آبی شوشتر
برای دیدن سازه های شوشتر باید راهی خوزستان شوید و سپس مسیر رسیدن به شوشتر را در پیش بگیرید. اگر از سمت تهران حرکت می‌کنید می‌توانید از مسیر آزادراه خرم آباد- اندیمشک به‌سمت شوشتر بروید که در این صورت نزدیک ۹ ساعت زمان می‌برد تا به این شهر برسید. بعد از آن از هر کس نام و نشان سازه های آبی را بگیرید؛ شما را راهنمایی خواهد کرد.
بخش های مختلف سازه های آبی شوشتر
مجموعه سازه های آبی شوشتر شامل بخش‌های مختلفی همچون پل‌ها، بندها، آسیاب‌ها، آبشارها، کانال‌ها، سیکا که محلی جهت استراحت و تفریح و تونل‌های عظیم هدایت آب است. در طول زمان بسیاری از اجزای سازه های آبی شوشتر در سیل و سایر عوامل از بین رفته و از میان آنچه که باقی مانده، تعدادی از آن‌ها با نام نظام آبی تاریخی شوشتر، در فهرست میراث جهانی یونسکو با شماره ۱۳۱۵ در به ثبت رسیده است. پنج تیرماه سال‌روز ثبت سازه های آبی شوشتر است که در سال ۱۳۸۸ به‌عنوان دهمین اثر جهانی ایران شناخته شد. در ادامه با آثار ثبت شده سازه های آبی شوشتر بیشتر آشنا می‌شوید.
بند میزان
بند میزان با نام‌های بند قیصر، شاپوری، دولت‌شاه، تراز، خاقان و محمدعلی شاه نیز شناخته می‌شود. این بند موجب دو شاخه شدن آب رودخانه کارون شده و آن را به دو شاخه شطیط و گرگر تقسیم می‌کند. به‌دلیل اینکه آب تقسیم شده در رود شطیط دو برابر حجم آب تقسیم شده به رود گرگر است، رود گَرگَر را دودانگه یا مسرقان و رود شُطیط را چهاردانگه می‌گویند.
این بند برای میزان کردن آب جاری دو رودخانه گرگر و شطیط احداث شده است؛ برای همین به آن بند میزان گفته می‌شود که به‌صورت دایره‌ای با سنگ تراشیده و ساروج در ابتدای رود گرگر ساخته شده است و در انتهای آن برج کلاه فرنگی قرار دارد. این بند از چند دهانه تشکیل شده که مهم‌ترین آن‌ها دهانه‌ای است جدا که تنظیم آب دو شاخه رودخانه را انجام می‌دهد؛ به‌گونه‌ای که اگر دبی گرگر بیشتر از یک سوم باشد آن را به شاخه شطیط انتقال می‌دهد و برعکس که این خود از شاهکارهای معماری این بند است.
برج کلاه فرنگی
کلاه فرنگی برجی هشت ضلعی و مشرف به بند میزان است که روی پایه چهارمتری از سطح زمین قرار دارد. در حال حاضر، از ارتفاع آن هفت متر باقی‌مانده و در نمای آن سنگ‌های تراش‌خورده به کار رفته بوده است. درباره زمان ساخت و کاربرد برج کلاه‌فرنگی شوشتر چندین نظریه وجود دارد؛ برخی معتقدند که این برج جایگاه دیده‌بانی قیصر روم یا شاپور ساسانی و محل نظارت بر کار کارگران بوده است؛ اما برخی بر این باور هستند که از این برج بر مقدار و شدت جریان رودخانه نظارت می‌کردند.
- برج کلاه فرنگی را در میدان ۱۷ شهریور شوشتر در انتهای خیابان بلوار می‌توانید ببیند.
رودخانه دست‌کند گرگر
رود گرگر که در شمال شوشتر جریان دارد یکی از شاخه‌های فرعی رودخانه کارون است که توسط بند میزان از آن جدا شده است. این رود که به‌صورت دست‌کند و مصنوعی و به دستور اردشیر پادشاه ساسانی ایجاد شده است. کف این رود را سنگ فرش و آن‌ها را با بست‌ها فلزی به هم متصل کرده‌اند و این کار برای جلوگیری ازعمیق‌تر شدن بستر آن بوده است.
این رود از داخل شهر عبور می‌کند و آب مورد نیاز کانال‌ها و تونل‌ها را تأمین می‌کند. سپس گرگر در محل بند قیر به شاخه شطیط می‌پیوندد که به‌همراه رود دز به رودخانه کارون می‌ریزند.
پل بند گرگر
پل بند گرگر به‌همراه سه تونل انحرافی به نام‌های شهر، سه کوره و بلیتی در پایین دست بند میزان و بر فراز آسیاب‌ها قرار دارند. این پل بند که آب را تراز مشخصی نگه می‌دارد، روی صخره ایجاد شده و تونل‌ها نیز در درون صخره کنده شده‌اند که وظیفه تأمین آب مورد نیاز برای چرخاندن چرخ آسیاب را بر عهده داشته‌اند. در حال حاضر نیز با از کار افتادن آسیاب‌ها، این آب به‌صورت آبشار از دهانه تونل‌ها بیرون می‌ریزند.
مجموعه آبشارها و آسیاب‌های آبی
محوطه آبشارها و آسیاب‌های آبی شوشتر شامل مجموعه‌ای از تونل‌ها، کانال‌های فرعی، آسیاب‌ها آبی و سد است. عملکرد این مجموعه به این‌گونه است که با بالا آمدن رود گرگر توسط بند، آب به داخل تونل‌های سه‌گانه هدایت می‌شود و از آن جا به کانال‌های متعددی تقسیم می‌شود و پس از عبور از مسیرهای ایجاد شده و چرخاندن آسیاب‌ها، به‌صورت آبشارهای تماشایی به داخل حوضچه‌ها می‌ریزند. در حال حاضر بسیاری از آسیاب‌های شوشتر از بین رفته و از کار افتاده‌اند و تنها آسیاب رضا گلاب همچنان کار می‌کند.
- آبشارها و آسیاب‌های آبی شوشتر را در جنوب پل بند گرگر، خیابان شریعتی می‌توانید دیدن کنید.
پل بند برج عیار و نیایشگاه صابئین
پل بند برج عیار پایین‌تر از محوطه آبشارها و روی رود گرگر بنا شده که در گذشته درون باغ قرار داشته و آب آن پل از تونل بلیتی تأمین می‌شده است. در شرق این بند بقایای کانال‌ها و اتاقک‌های دیده می‌شود. از این محوطه در عهد صفوی و قاجار، به‌عنوان نیایشگاه صائبین استفاده می‌کردند.
- این بند نزدیک بقعه امام علی در پل کشتارگاه و روبه‌روی دو محله دکان شمس و دکان شیخ واقع است.
بند ماهی بازان یا بند خدا آفرین
بند ماهی بازان یا بند خدا آفرین، بین رود گرگر و داریون، در منطقه‌ای به نام ماهی بازان قرار دارد که می‌شود این محله شهر دستوا باستانی است. این بند از یک رشته سنگ یک‌پارچه تشکیل شده و در وسط آن، سه دیوار وجود دارد که مجرای گذر آب است.
قلعه سلاسل
قلعه سلاسل یا کهن دژ شوشتر قدیمی‌ترین بخش سازه های آبی شوشتر است که قدمت آن را به زمان هخامنشیان نسبت می‌دهند است. این قلعه علاوه بر داشتن نقش دفاعی برای شهر، از آن برای کنترل آب نهر داریون استفاده می‌کرند. سلاسل در گذشته شامل بخش‌هایی چون شبستان، سربازخانه، برج، نقاره‌خانه، قورخانه، حصار و خندق بوده است؛ اما در حال حاضر، از این بنای باشکوه چیزی به‌جز چند اتاق زیرزمینی و تونل‌های داریون باقی نمانده است.
نهر داریون
نهر داریون یا کانال داریون از رود شطیط جدا می‌شود و از آب آن برای آبیاری زمین‌های کشاورزی دشت میناب، تأمین آب آشامیدنی شهر و ایجاد دسترسی به قلعه سلاسل استفاده می‌شود. این نهر بعد از خروج از زیر بستر سنگی قلعه سلاسل و طی مسافتی به‌سمت جنوب رفته و از غرب شوشتر عبور می‌کند و سپس در شمال پل بند لشکر، به دو شاخه تقسیم می‌شود. قدمت این کانال را به عصر هخامنشیان و داریوش نسبت داده‌اند.
پل بند شادروان
برانوش را گفت گر مندسی / پلی سازی آنجا چون رسی
که ما بازگردیم و آن پل به‌جای / بماند به دانایی رهنمای
شادُروان یکی از پل‌های معروف کشور است که داستان ساخت آن در شاهنامه آمده است و فردوسی می‌گوید فردی به نام برانوش که از سربازان سپاه شکست رومیان در جنگ با شاپور ساسانی بوده، مأمور ساخت آن شده است. این پل که از آجر، سنگ و ساروج ساخته شده است، در شاخه شطیط قرار دارد. در کنار این پل بقایای چند آسیاب دیده می‌شود.
- پل بند شادروان را نزدیکی پل آزاداگان، در ۳۰۰ متری جنوب بند میزان، در شمال غربی شوشتر می‌توانید ببینید.
بند خاک
یکی دیگر از بندهای مجموعه سازه های آبی شوشتر، بند خاک است که در خارج از حصار غربی شهر روی نهر داریون و ۵۰۰ بالاتر از پل بند لشگر قرار دارد. این بند سطح آب را چندین متر بالاتر آورده و از طریق کانال‌های متعدد به‌سمت باغ‌ها هدایت می‌کرد. این بند که احتمالا در زمان ساسانیان ایجاد شده، در زمان قاجار مرمت شده است.
پل بند لشکر
بعد از بند میزان، پل بند لشکر سالم‌ترین سازه آبی این مجموعه است و در ساخت آن مانند سایر سازه‌ها از آجر، سنگ و ملاط ساروج ساخته شده است. این پل بند نقش مهمی در ارتباط بین شوشتر و روستاهای جنوبی داشته است و شوشتر را به شهر عسگر مکرم مرتبط می‌کرده و از دورازه‌های مهم شوشتر به شمار می‌رفته است. در ضلع جنوبی پل بند لشگر نیز بقایای سه آسیاب و در انتهای ضلع شمالی آن، روی صخره چارطاقی وجود دارد.
- از پل بند لشکر را در خارج از دروازه لشکر شوشتر و در کنار بقعه امام‌زاده عبدالله دیدن کنید.
پل بند شرابدار
پل بند شرابدار در جنوب شوشتر و روی نهر داریون قرار دارد و از سنگ و ساروج ساخته شده است. این پل بند راه ارتباطی قلعه نظامی خرم با شمال نهر داریون برقرار می‌کرد و قدمت آن را به دوره اشکانیان نسبت می‌دهند.
بخش های دیگر سازه های آبی شوشتر
- پلکان‌ها: در جنوب محوطه آسیباب‌ها و آبشارها پلکان سنگی دست‌سازی احداث شده که بیش از ۲۰۰ پله دارد و محوطه آبشارها را به نقاط مسکونی مشرف به مجموعه متصل کرده است. در مسیر این پلکان اتاق‌هایی تعبیه شده که محل استقرار نگهبانان سازه های آبی است.
- سیکا: در انتهای ضلع غربی محوطه آبشارها، سیکا قرار دارد که دسترسی به فضای درون آن از طریق چند پله دست‌کند میسر است.
- بند دختر: در حدود سه کیلومتری شمال شوشتر، جایی که رودخانه سخاوتمند کارون از کوهستان وارد جلگه می‌شود، بستر رود به کمترین عرض خود می‌رسد. در این مکان در دوره ساسانی بند دختر ساخته شد. نام‌گذاری آن به دلیل نزدیکی به قلعه دختر بوده است.
- بند دارا: این بند در منطقه میاناب و روی رود گرگر ساخته شده بود.
- پل شاه علی: روی نهر داریون در جنوب شوشتر و در غرب امام‌زاده عبدالله واقع است.
