مجله نماوا، ترجمه: علی افتخاری

داستان «همسر یک جاسوس» (Wife of a Spy)، اولین فیلم تاریخی کیوشی کوروساوا در شهر کوبه در اولین روزهای جنگ جهانی دوم اتفاق می‌افتد، زمانی که ژاپن به‌تازگی پیمان سه‌جانبه با ایتالیا و آلمان را امضا کرده بود.

یوساکو فوکوهارا، یک تاجر ابریشم آراسته محلی به منچوری، منطقه‌ای در چین که آن زمان تحت اشغال ژاپن بود، سفر می‌کند و شاهد فجایعی است که او را در مسیر کنش قرار می‌دهد. دیدگاه جهان‌وطنی یوساکو در مسیر برخورد با نظامی‌گریِ رو به ‌گسترش ژاپن و دنباله‌رویِ خفقان‌آور اجتماعی قرار دارد. از سوی دیگر، همسرش، ساتوکو که عاشقانه او را دوست دارد، در دام وظایف خود به‌عنوان یک زن و یک شهروند گیر افتاده است. کارهای یوساکو در ابتدا باعث می‌شود ساتوکو به او مشکوک شود و تمایل او به این که واقعاً یوساکو را بشناسد، پیچ و تاب‌ و ابهامات زیادی در فیلم ایجاد می‌کند.

کوروساوا که قبلاً در ژانرهای مختلف ازجمله ترسناک («نبض»)، علمی تخیلی («پیش از این که ناپدید شویم») و عاشقانه («سفر به ساحل») کار کرده است، اصرار دارد «همسر یک جاسوس» فیلمی درباره جنگ نیست. درواقع، ما هرگز جنگ و فجایع را نه مستقیم بلکه از طریق فیلم‌هایی می‌بینیم که به دست تاجر و دستیارش رسیده است و این واکنش ما به رویدادها را خیلی پیچیده‌تر و قدرتمندتر می‌کند.

در عوض، «همسر یک جاسوس» مسائلی مانند اعتماد، پیوند با عزیزان و کشور و نحوه واکنش ما به خیانت را کند و کاو می‌کند. اگرچه داستان فیلم در دهه ۱۹۴۰ ژاپن اتفاق می‌افتد، اما در بحبوحه یک بیماری همه‌گیر، تظاهرات و جنگ‌های تجاری، با وقایع امروز مرتبط به نظر می‌رسد، دورانی که همه ما فقط سعی می‌کنیم کلاه خود را سفت بچسبیم تا باد نبرد. «همسر یک جاسوس» اولین بار در دنیا در ۲۰۲۰ در هفتاد و هفتمین جشنواره فیلم ونیز به نمایش درآمد، جایی که هیئت داوران بخش مسابقه بین‌الملل به ریاست کیت بلانشت، جایزه بهترین کارگردانی را به کوروساوا داد، هرچند فیلمساز ۶۶ ساله به دلیل محدودیت‌های مسافرتی نتوانست به ونیز برود و جایزه خود را از توکیو پذیرفت.

او می‌گوید: «اگرچه همه فیلم‌های قبلی من فضای معاصر داشته‌اند، اما موضوع تکرارشونده آن‌ها، نوع ساختار جامعه ژاپن و نحوه همراهی یا مبارزه فرد با سیستم است.»

کوروساوا ادامه می‌دهد: «اتفاقی که افتاد این بود که با انتخاب ژاپنِ اوایل دهه ۱۹۴۰ به‌عنوان زمان و مکان وقوع داستان، تضاد بین فرد و جامعه خیلی بیشتر ترسیم شد. وقتی افراد تحت سلطه سیستم‌های اجتماعی قرار دارند، چطور آزادی‌های خود را حفظ می‌کنند؟ چطور امیدها و رؤیاهای خود را دنبال می‌کنند؟ امیدوارم این پیامی باشد که تماشاگران بین‌المللی از فیلم می‌گیرند.»

کوروساوا، فیلمنامه «همسر یک جاسوس» را با همکاری دو شاگرد سابق خود – ریوسوکه هاماگوچی (نویسنده و کارگردان فیلم برنده اسکار «ماشین مرا بران») و تاداشی نوهارا که ابتدا پروژه را به او پیشنهاد کرد، نوشت. دیالوگ‌های بلند فیلم یادآور سبک هاماگوچی است و یو آئوی که نقش ساتوکو را بازی می‌کند و ایسی تاکاهاشی در نقش یوساکو، به طرز ماهرانه‌ای آن‌ها را بیان می‌کنند، اما «همسر یک جاسوس» یک فیلم پر تعلیق نیز هست که بیشتر هیچکاک را به یاد می‌آورد تا فیلم‌های قبلی هاماگوچی.

وقتی همه‌چیز در یک نوع پوچی پیچیده می‌شود

نقش‌آفرینی یو آئوی در نقش ساتوکو به‌طور چشمگیری لایه‌بندی‌شده است، همین‌طور شخصیتی که او در فیلم به تصویر می‌کشد. کوروساوا در توصیف انگیزه اصلی این شخصیت او در فیلم، همچنین تغییراتی که به‌ناچار در او صورت می‌گیرد، توضیح می‌دهد: «من ساتوکو را همان‌طور که هاماگوچی و نوهارا از قبل نوشته بودند، کشف کردم. وقتی فیلمنامه را خواندم، همان واکنشی را داشتم که تماشاگران با دیدن فیلم دارند: کارهای ساتوکو اغلب متناقض است، اما هرچند نمی‌توانستم انگیزه‌های اصلی او را درک کنم، به‌طور غریزی احساس می‌کردم که حقیقتی در شخصیت اوست. در عین حال احساس کردم این نوع قهرمان زن چیزی است که بارها و بارها در فیلم‌ها و شاهکارهای قدیمی ژاپنی دیده‌ایم.»

کوروساوا ادامه می‌دهد: «احساس می‌کردم داستان به این نوع شخصیت نیاز دارد، چون وقتی کشوری به سمت جنگ می‌رود، همه‌چیز در یک نوع پوچی و بیهودگی پیچیده می‌شود. اعتقاد داشتم این موقعیت به یک قهرمان زن مانند ساتوکو نیاز دارد، کسی که خیلی حساس، اما شجاع هم باشد – کسی که به نظر برسد از یک کنش به کنش دیگر گم‌ می‌شود، اما در عین حال خیلی مصمم است. فکر می‌کنم اگر او این نوع شخصیت را نداشته باشد، به‌طور واقع‌گرایانه نمی‌تواند از دیوارهای بلندی که با آن‌ها روبه‌روست بالا برود.»

بنابراین، کوروساوا به‌نوعی از تلاش برای درک کامل شخصیت ساتوکو منصرف شد و ترجیح داد کار را به یو آئوی بسپارد که به این شخصیت آن‌طور که خودش او را می‌فهمد نزدیک شود. کوروساوا می‌گوید: «به نظر می‌رسید آئوی واقعاً شخصیت را به درون خود آورده است و خیلی آزادانه در او زندگی می‌کند. من ۱۰۰ درصد از کاری که او انجام داد راضی هستم.»

انگیزه‌های مبهم شخصیت‌های فیلم

شخصیت‌های فیلم در کام ابهام فرو رفته‌اند. در نیمه اول، تماشاگر به فکر فرو می‌رود که آیا ساتوکو یک همسر وفادار است یا یک شهروند وفادار به ژاپنِ در زمان جنگ؛ و کدام را انتخاب می‌کند – انسان‌گرایی که شوهرش ادعا می‌کند یا وفاداری به ژاپن؟ در نیمه دوم فیلم، این یوساکو است که مبهم به نظر می‌رسد – آن‌طور که خودش می‌گوید یک ایده‌آلیست و جهان‌وطن است، یا یک مأمور مخفی حیله‌گر؟

وقتی کوروساوا در حال کارگردانی چنین فیلمی است، پاسخ شخصی خود را برای این پرسش‌ها دارد یا صرفاً تلاش می‌کند هیچ‌چیز قطعی به نظر نرسد؟ او می‌گوید: «درواقع فضای فیلم، قوس داستانی و پایان آن بسیار مبهم است. بااین‌حال، احمقانه است که کارگردان بگوید، “این چیزی است که شما باید فکر کنید.” ابهام چیزی است که من عملاً به اشتراک می‌گذارم. وقتی فیلمبرداری را شروع کردیم، خودم درباره این که انگیزه شخصیت‌ها چیست یا به کجا می‌روند، به نتیجه نرسیده بودم. هم‌زمان با فیلمبرداری، بارها و بارها با خودم فکر می‌کردم ممکن است چه نیت دیگری باشد و چه چیزی مستلزم قوس داستانی است، اما درنهایت به نتیجه‌ رسیدم که این البته یک داستان خیالی و البته یک فیلم سرگرم‌کننده است؛ بنابراین تصور می‌کنم ساده‌ترین پاسخ این است که آن‌ها با حسی از امید و در جستجوی خوشبختی به‌سوی آینده می‌روند. شخصاً امیدوارم شخصیت‌ها پس از پایان جنگ شانس خوشبختی را داشته باشند.»

هاماگوچی و نوهارا، زمانی داستان را مطرح کردند که ان‌اچ‌کی پخش‌کننده عمومی ژاپن اعلام کرد می‌خواهد با دوربین‌های ۸ کی فیلمی را در کوبه فیلمبرداری کند. ازقضا کوروساوا در کوبه بزرگ شده بود، شهری بندری که زمانی دروازه ژاپن به چین بود، هرچند او می‌گوید قبلاً هیچ‌وقت در کوبه فیلمبرداری نکرده بود و به تصویر کشیدن همشهریان خود او را «غلغلک» می‌داد، بنابراین چهار شخصیت‌های اصلی را اهل یوکوهاما کرد.

آنچه بیشتر چالش‌برانگیز بود، تحقیق درمورد تاریخ فعالیت‌های ارتش ژاپن در منچوری و همچنین بازسازی آن دوران ژاپن بود. کوروساوا می‌گوید هرچند درمورد آنچه ارتش ژاپن در آن زمان در چین انجام داد، هیچ تردیدی نیست، اما «اسناد زیادی از آن دوره باقی نمانده است – بنابراین ما مجبور شدیم خودمان آن صحنه‌ها را بازسازی کنیم.»

ضمناً با توجه به منابع محدود مالی، فیلمبرداری یک فیلم تاریخی در کوبه که حالا یک شهر صنعتی فوق مدرن است، دشوار بود. کوروساوا توضیح می‌دهد: «ما بودجه‌ای برای ساخت دکورها نداشتیم و تقریباً هیچ بودجه‌ای برای استفاده از گرافیک کامپیوتری نداشتیم، بنابراین مجبور شدیم مناظر و لوکیشن‌هایی را در ژاپن معاصر پیدا کنیم.»

خیلی از صحنه‌های فیلم در خانه یوساکو و ساتوکو اتفاق می‌افتد، یک ویلا به سبک غربی که بازتاب ذائقه و عادات خارجی آن‌هاست و درنهایت این زوج را به هدف پلیس محلی تبدیل می‌کند. کوروساوا می‌گوید: «پیدا کردن خانه‌ای مثل آن در کوبه یک معجزه بود. از آن دوران، خانه‌های غربی دیگری در منطقه مانده است، اما آن‌ها خیلی تمیز هستند و تقریباً مثل موزه‌ها نگهداری می‌شوند، ولی این یکی حسی از زنده‌بودن‌ داشت که آن را واقعی‌تر می‌کرد.»

طنز قضیه این بود که کوروساوا هم‌زمان با خلق یک زمان و مکان تاریخی، با تکنولوژی آینده یعنی دوربین‌های ۸ کی با وضوح تصویری بسیار بالا که ان‌اچ‌کی مشتاق آزمایش و نمایش آن است، کار می‌کرد.

کوروساوا توضیح می‌دهد: «هنگام فیلمبرداری، بین ثبت تصاویر با دوربین‌های ۸ کی و دوربین‌های دیجیتالی معمولی، تفاوت زیادی نیست، اما در مراحل پس از تولید، وقتی در حال کار روی رنگ‌‌ها و بقیه موارد هستید، رسیدن به یک سطح ثابت از کیفیت بصری، دشوار است.»

ضمن این که دوربین‌های ۸ کی، همه تصاویر را به‌شدت واضح و مشخص می‌کنند: «ما در مرحله پس از تولید باید کارهای زیادی انجام می‌دادیم تا حس واقعی بودن را از بین ببریم و فیلم را بیشتر به یک کار تاریخی تبدیل کنیم، اما خوشبختانه نتایج خوبی به همراه داشت، چون تقریباً مثل این است که در حال تماشای یک اثر هنری متحرک یا یک نقاشی هستید.»

کاتالیزوری برای کشف تاریخ

کمتر فیلمی در سال‌های اخیر به جنایات جنگی ژاپن در جنگ جهانی دوم به این شکل مستقیم و پرقدرت پرداخته است. آزمایش سلاح‌های شیمیایی در منچوری تکان‌دهنده و نگران‌کننده است. آیا کوروساوا فکر می‌کند به دلیل شیوه‌های متفاوت پرداختن به مسائل تاریخی، تماشاگران ژاپنی و تماشاگران غیر ژاپنی برداشتی متفاوت از «همسر یک جاسوس» دارند؟ «من واقعاً حس روشنی از میزان آگاهی تماشاگران بین‌المللی از تاریخ ژاپن در زمان جنگ ندارم – این که واقعاً چقدر از جنایاتی که ژاپنی‌ها مرتکب شده‌اند اطلاع دارند، اما اگر آن جنایات وحشتناک برای تماشاگران ژاپنی یا بین‌المللی شوک‌آور باشد، امیدوارم فیلم حداقل کاتالیزوری برای مردم باشد تا به تاریخ ژاپن نگاه کنند و خودشان کشف کنند که واقعاً چه اتفاقی افتاد.»

منبع: اسکرین دیلی، هالیوود ریپورتر

تماشای فیلم «همسر جاسوس» در نماوا

نوشته گفت‌وگو با کیوشی کوروساوا درباره «همسر یک جاسوس» / همراهی یا مبارزه فرد با سیستم؟ اولین بار در بلاگ نماوا. پدیدار شد.