مجله نماوا، حسین آریانی

اگر این فیلم را ندیده‌‌اید، امکان لو رفتن بخش‌هایی از داستان وجود دارد.

آلفرد هیچکاک معتقد بود که بهترین فیلم‌ها را باید در میان آثاری با تاثیرگذارترین و بهترین ضدقهرمان‌ها جستجو کرد. عامل اصلی در جذابیت و تاثیرگذاری تریلر روان‌شناسانه‌ی «سایه یک شک» هم بدون شک شخصیت ضدقهرمان فیلم است؛ شخصیتی که از جمله ضدقهرمان‌های خاص و متفاوت آثار هیچکاک به شمار می‌آید. ضدقهرمانی که حتی جلوه‌ای فراتر از برخی از ضدقهرمانان سمپاتیک و جذاب آثار هیچکاک دارد: «ضدقهرمانی آراسته، دلنشین و البته مرموز، با ظاهر و تشخصی بی‌عیب و نقص همچون قهرمانان و ستارگان سینما» (و کاملا در نقطه مقابل ضد قهرمانانی با سيما و هيبتِ منفي وکليشه‌ای در بسياری از فيلم‌ها)، اما ضد قهرمانِ «سايه يک شک» از جنبه‌ای دیگر نیز در میان آثار هیچکاک موردی استثنايی است؛ او از معدود ضدقهرمان‌های هيچکاک است که صحنه‌های ارتکاب قتل توسط او در سراسر فیلم غایبند؛ و در چند سوء قصدی هم که انجام می‌دهد موفق نمی‌شود به کسی آسیبی برساند.

هسته مرکزی «سایه یک شک» یک خانواده آمریکایی از طبقه متوسط (خانواده نیوتُن) و ساکن شهر کوچکی به نام سانتارُزا در ایالت کالیفرنیا است. در جمع خانوادگی-فامیلی نیوتن، دو شخصیت با نام چارلی حضور دارند. دختر خانواده به نام چارلی نیوتُن (ترزا رايت) و دایی او چارلی اوکلی (جوزف کاتن) که به شهرشان سفر کرده، و مهمانِ خانه آن‌ها است.

همنام بودن دايی و خواهرزاده، و ارتباط روحی و ذهنی ميان‌شان اين تلقی را که گویی آن‌ها ابعاد مختلفی از يک شخصيت هستند را تقویت می‌کند. مثلا درآغاز فيلم دختر قصد دعوت دایی‌ به شهرشان را دارد، ولی ناگهان متوجه می‌شود که او، خودش عازم آنجاست و …

دخترک که از زندگی يکنواخت طبقه متوسط در شهرستانی کوچک و توسعه‌نیافته خسته شده است، به روز بودن دايی‌اش را می‌پسندد؛ و گویی او را مکملِ شخصیتش و همانند همزادی برای خود می‌داند؛ البته در طول فیلم این علاقه دستخوش تغییراتی می‌شود.

یکی دیگر از نقاط قوت «سایه یک شک»، تصویر پُرجزئیات و ملموسی است که از زندگی یک خانواده آمریکایی در دهه چهل به دست می‌دهد. هیچکاک در «سایه یک شک» ماهیت نمایشی و متظاهرانه ارزش‌های رایج در طبقه متوسط آمریکایی و شکننده بودن و آسیب‌پذیری آمال و آرزو‌های شهروندان متعلق به این طبقه را در آن مقطع زمانی و در قالب زندگی خانواده‌ای در شهرستانی کوچک به زیبایی و با ظرافت به تصویر می‌کشد. به این ترتیب فیلمساز ضمن نشان دادن بی‌سرانجامی و بدفرجامی زندگی مبتنی بر این آرزوها و رویاپردازی‌ها، توجه مخاطب را به ریشه‌ها و زمینه‌های اجتماعی قتل‌ها معطوف می‌کند.

ضدقهرمانِ «سایه یک شک» از جمله ضد قهرمانان هیچکاک است که به صراحت درباره فلسفه زندگی و جایگاه انسان‌ها در دنیای پیرامون صحبت می‌کند؛ و به تشریح مانیفست خود در مورد جنایت می‌پردازد. او در حالی مشغولِ توجیهِ قتل‌ِ بیوه زنان ثروتمند به نظر می‌آید، که هرگز قصد موجه‌سازی قتل‌ها را ندارد. او جملاتی را به زبان می‌آورد که دقیقا به آن‌ها باور و اعتقاد دارد. او خود را یگانه خونخواهِ قربانیانِ ظلمی مغفول مانده و مجری عدالت و رسالتی بزرگ می‌داند.

تصویری از یک قاتل با هدف عالی

هيچکاک که بارها در گفت‌وگوهایش «سايه يک شک» را بهترين فيلم آمريکايی خود قلمداد کرده است؛ در گفت‌وگو با فرانسوا تروفو در مورد ضدقهرمان فیلم می‌گويد: «او قاتلي با يک هدف عالی است، از آن قاتل‌هايی است که فکر می‌کنند کشتن برايشان يک ماموريت معنوی است. احتمالا بيوه‌ها مستحق بلايی بوده‌اند که به سرشان آمده ، ولی به هر حال او حق نداشته اين کار را بکند».

به مانند سایر آثار هیچکاک اینجا هم با تمهيدات و ایده‌های جذاب و متعددِ فُرمی و سینمایی روبروییم. در نيمه دوم «سايه يک شک» حضور تهديدگر قاتل، کاملا بر فضاحکمفرماست و به فیلم جلوه اي پُر از تعليق و هراس می‌دهد؛ و به تدریج تا پایان فیلم بر جلوه مهيب این تهديدات افزوده می‌شود.

قاب‌های کج یا اُریب به شکل موثری در فیلم به کار گرفته شده‌اند؛ و به خوبي وضعيت پیش‌بینی‌ناپذیر، نامتوازن و تهديدآمیز قاتل را به تصویر می‌کشند.

در صحنه کتابخانه، وقتی چارلی در حال جست‌وجو میانِ صفحات روزنامه، بالاخره شک و تردیدش بدل به یقین می‌شود و به هویتِ قاتل پی می‌برد، ناگهان دوربين عقب می‌کشد؛ و نمای نزديکی از روزنامه تبدیل به نمای دوری از کتابخانه می‌شود. هيچکاک با این حرکت دوربین درخشان در اين صحنه به یاد ماندنی به شکلی خلاقانه و سینمایی، حس هولناک برملا شدن هویت قاتل را به مخاطب منتقل می‌کند.

يا به ياد بياورید نمای سر بالا (لو انگل) از نگاهِ چارلی به قاتل را در بالای پله‌ها، که اين نما، آسیب پذیری دخترک در مقابل حضور نامتعادل و هراس‌آور قاتل را به خوبی به نمایش می‌گذارد.

«سایه یک شک» پایانی متفاوت با آثار جنایی مشابه دارد. در پایان فیلم با وجود حذف شخصیتِ قاتل از درام، هویت واقعی او همچنان نزد خانواده‌اش و عموم مکتوم می‌ماند؛ و از او به نیکی یاد می‌شود.

آبروی قاتل مثل ظاهرش همچنان در نزد مردم محفوظ و معتبر باقی می‌ماند؛ درست مثل برخی از افراد مورد توجه و به ظاهر جذاب دور و برمان در زندگی روزمره، که تاریکی درونشان را زیر ظاهری جذاب و بی‌نقص پنهان کرده‌اند؛ و این یکی از ایده‌های درخشانِ پُرشماری است که «سایه یک شک» را بدل به فیلمی دیدنی و به یادماندنی از یک استاد بزرگ و بی‌بدیل سینما کرده است.

تماشای «سایه یک شک» در نماوا

نوشته «سايه يک شک»؛ سایه‌های تردید و هراس اولین بار در بلاگ نماوا. پدیدار شد.