مجله نماوا، علیرضا نراقی

یکی از مصائب فرهنگی فقر، محدود شدن بازنمایی فقیر در آن است. به این معنا که رسانه -تازه در متوجه‌ترین حالت- انسان فقیر را به فقیر بودنش تقلیل می‌دهد و با عدم توجه به فردیت و منحصر به فرد بودن نفس انسانی، فقر را به امری هویتی بدل می‌سازد. این وضعیت عدم بازنمایی مساوی است با حل شدن در الگوهای کلی بدون توجه به ظرایف ریز، اما با اهمیت درونی و فردی. عدم بازنمایی، یک گروه بزرگ اجتماعی را ناشناخته رها می‌کند و به طرد شدگی آن کمک می‌کند. از سوی دیگر رسانه و ابزار بازنمایی اغلب گران و به واسطه استیلای قدرت دور از دسترس و تسلط طبقات نابرخوردار هستند. چنین شرایطی اغلب منتهی به خرابکاری و طغیان می‌شود؛ طبقه یا فرهنگ محذوف سرانجام با موجی عظیم خود را به چشمان جامعه تحمیل می‌کنند.

خیابان ملک طردشدگان است

بدیهی است که خیابان عرصه نزاع و تسلط یافتن طبقات و خرده فرهنگ‌هاست، خاصه برای آنان که بی‌صدا هستند. عرصه‌ای که تصاحب آن نه فقط به مدد ثروت، قدرت و رسانه، بلکه به سبب حضور و ازدحام و عنصر پاک‌باختگی و شجاعت تحقق پیدا می‌کند. جنبش محذوفین همیشگی و همه جایی است و خیابان و مظاهر عمومی شهری ابزار خودنمایی آن؛ ابزاری ارزان برای بازنمایی واقعی و بدون تقلیل خود در فضای شهری که آنها را انکار کرده است. اینگونه است که خیابان‌های همان شهر منکر، که با الگوهای فکری محافظه‌کار اخلاقی کنترل می‌شود، صحنه بروز هنر افشاگر محذوفین می‌شود. هنری که از خیابان متولد می‌شود و به شکلی صادق و یکپارچه که هم فرم و زبان را در بر می‌گیرد و هم محتوا و موقعیت اجتماعی را، دست به بازنمایی یک فرهنگ رانده شده می‌زند. مستند «در نوسان، مانند تندر» ساخته راجر گاستمن تولید مجموعه شوتایم (SHOWTIME) که در سال ۲۰۲۱ برای اولین بار توسط هولو پخش شد نگاهی است به جایگاه و تاریخچه هنر گرافیتی به عنوان یک هنر خیابانی که بازنمای طبقات فرودست، حاشیه‌نشین و خرده فرهنگ‌های طرد شده جامعه است. نوعی هنر که در ذات فرم و شیوه اجرایش اعتراضی رادیکال نهفته است.

راجر گاستمن که در آثار متعددی به زوایای مختلف هنر خیابانی نگاه کرده است، در این مستند به یک خرده فرهنگ از فرهنگ گرافیتی توجه دارد؛ شاخه‌ای که ریشه هنر گرافیتی پیش از تبدیل شدن‌اش به مهمترین گونه هنر خیابانی بوده است. هنر «حمل و نقل نگاری» که بیشتر تمرکز آن روی واگن‌های قطارهای درون شهری و میان شهری است. خود نوشتن گرافیکی بر روی قطار اساساً برآمده از کودکی است. همواره کودکان حاشیه‌نشین بازی‌های خطرناکی را تجربه می‌کنند که یکی از آن‌ها بازی رؤیابافانه با واگن‌های کهنه و ریل‌های مرگ‌آفرین است. هنر گرافیتی بر روی قطار نیز برآمده از همین تجربه کودکی است. بیشتر هنرمندان این حوزه یا خود و یا خانواده‌شان تجربه بی‌خانمانی، طردشدگی، اعتیاد، فقر شدید و یا تبعیض به سبب نژاد و یا گرایش‌های فردی خود را داشتند. واگن‌های قطار برای آنها نوعی ابزار عظیم بازی و تفریح بوده است و نوعی شور و دلبستگی مداوم. وقتی کودکان پا به جوانی و بزرگسالی گذاشتند این ابزار بازی آنها ابزار پیام‌رسانی و بازنمایی شده است. وسیله‌ای برای افشا و توضیح هنر، نگاه‌ و زیست‌شان به تمامی شهر و حتی کشور. قطارها با مسیرهای طولانی، گالری هنرمندانی شده است که اساساً ابزار رسانه‌ای و هنری دیگری برای بیان خود پیدا نمی‌کنند.

هنر خیابانی یک سبک زندگی است

این مستند ضمن بررسی تاریخ این مسئله، بر روی موانع مختلفی متمرکز است که توسط دولت، شهرداری‌ها و طبقات فرهنگی محافظه‌کار پیش پای هنرمندان این حوزه قرار می‌گیرد. مهمترین مانع مبارزه‌ای بوده است که با این فرهنگ انجام شده که خود به معنای مبارزه با بازنمایی این خرده فرهنگ کمتر دیده شده است.

مستند از یک سوی مصاحبه محور پیش می‌رود و از سوی دیگر تلاش می‌کند با نگاهی جامع و از چندین زاویه وجه تاریخی و اجتماعی این پدیده را بررسی ‌کند. در این مسیر نکته مهم پاکباختگی و عشق هنرمندان این حوزه به این کار است. آنها بر روی ریل‌ها و سوار بر واگن‌های متحرک بر روی جان خود معامله می‌کنند تا کارشان را به ثمر برسانند. در اغلب مصاحبه‌ها این نکته برجسته است که فراتر از پول، منزلت و قدرت، این یک علاقه درونی مقاومت‌ناپذیر است که هنرمندان را از درون قوی کرده، به نوعی که آنها به رغم داشتن زندگی‌هایی دشوار و اغلب فقیر و گاه فروپاشیده، با شور و میل بالایی به خلاقیت می‌پردازند. آنها صدای خود را خود ساخته‌اند و هنر و رسانه خود را خودشان خلق کرده‌اند. با اینکه در بطن این مسیر نوعی اعتراض و ویرانگری نهفته است اما شکلی پرهیجان از زندگی را آفریده که فراتر از شرایط اقتصادی و اجتماعی به شکلی خودبنیاد به یک نوع سبک زندگی تبدیل شده است.

فیلم در نهایت نشان می‌دهد که این هنرمندان دیگر حاضر به انتخاب شکل دیگری از زندگی و برون رفت از شرایط خاص و پرخطر خود نیستند بلکه این دقیقاً شکلی از زیستن است که قالب و الزامات خاص خود را دارد.

تماشای «در نوسان، مانند تندر» در نماوا

نوشته «در نوسان، مانند تندر»؛ وقتی قطار گالری می‌شود اولین بار در بلاگ نماوا. پدیدار شد.