پاسارگاد مجموعه‌ میراث جهانی از سازه‌های باستانی برجای‌مانده از دوران هخامنشی است که آرامگاه کورش کبیر، بزرگ مردان تاریخ در آنجا قرار دارد.

مجموعه پاسارگاد بدون شک یکی از زیباترین و جذاب‌ترین جاذبه‌های تاریخی ایران است. مجموعه پاسارگاد، درواقع مجموعه‌ای از سازه‌های باستانی به‌جامانده از دوران هخامنشی است که در استان فارس قرار دارد.

این مجموعه شامل ساختمان‌هایی مثل آرامگاه کوروش بزرگ، مسجد پاسارگاد، باغ پادشاهی پاسارگاد، کاخ دروازه، پل، کاخ بارعام، کاخ اختصاصی، دو کوشک، آب‌نماهای باغ شاهی، آرامگاه کمبوجیه، ساختارهای دفاعی تل تخت، کاروانسرای مظفری، محوطه مقدس و تنگه بلاغی است.

این مجموعه، پنجمین مجموعه ثبت‌ شده در فهرست آثار میراث جهانی در ایران است که در نشست یونسکو که در تیرماه سال ۱۳۸۳ در چین برگزار شد، به دلیل دارا بودن شاخص‌های فراوان با صددرصد آرا در فهرست میراث جهانی به ثبت رسید.

در این مطلب به سراغ حقایق جالب در رابطه با پاسارگاد رفته‌ایم، با ما همراه باشید تا این مجموعه تاریخی را بهتر بشناسید:

۱. سرزمین پارس زادگاه هخامنشیان بوده است. خاندان پارس که به رهبری کوروش دوم (که از ۵۲۹ تا ۵۵۹ پیش از میلاد سلطنت کرد) در سال ۵۵۰ پیش از میلاد، بر مادها پیروز شدند. بر پایه سنت، کوروش دوم این منطقه را به پایتختی انتخاب کرد، زیرا در نزدیکی منطقه‌ای بود که بر ایشتوویگو پادشاه ماد پیروز شد. در ۷۰ کیلومتری جنوب پاسارگاد، داریوش بزرگ پایتخت نمادین خود شهر پارسه (شاعری یونانی این شهر را پرس پلیس نام نهاد) را بنیان نهاد. تا هنگامی‌که اسکندر از مقدونیه در سال ۳۳۰ پیش از میلاد امپراتوری هخامنشی را شکست داد، پاسارگاد یک مرکز مهم سلسله‌ای برجای ماند.

۲. در دوره‌های پسین، از تل تخت همچنان به‌عنوان یک دژ بهره‌برداری می‌شد، حال‌آنکه کاخ‌ها رهاشده و از مصالح آن دوباره استفاده شد. در سده دهم یک مسجد کوچک در گرد آن ساخته شد که تا سده چهاردهم از آن استفاده می‌شد. این محوطه توسط مسافرین طی سده‌ها بازدید شده که باعث از دست رفتن تدریجی اجزای گوناگون آن شده است.

۳. طبق نوشته‌های هرودوت، هخامنشیان از طایفه پاسارگادیان بوده‌اند که در پارس اقامت داشته‌اند و سرسلسله آن‌ها هخامنش بوده است. نامدارترین سرکرده اتحادیه قبائل پارس در نیمه قرن ۷ پیش از میلاد چیش پیش دوم است که تا سال ۶۴۰ پ م ریاست قبائل پارس را در دست داشت.

۴. به قدرت رسیدن پارسی‌ها و دودمان هخامنشی یکی از رویدادهای برجسته تاریخ باستان است. هخامنشی‌ها دولتی بنیان‌گذاری کردند که جهان باستان را به‌استثنای دوسوم یونان تحت سلطه خود درآوردند. شاهنشاهی هخامنشی را نخستین امپراتوری تاریخ جهان می‌دانند. ارزشمندترین سنگ‌نوشته هخامنشی از دیدگاه تاریخی و نیز بلندترین آن‌ها، سنگ‌نبشته بیستون بر دیواره کوه بیستون است.

۵. شهر باستانی پاسارگاد نخستین پایتخت شاهنشاهی هخامنشی در قلب استان فارس، در دشت رودخانه پلوار قرار دارد. نام شهر «اردوگاه پارس» دلالت از موقعیت مکانی شهر دارد. شهر توسط کوروش بزرگ (کوروش دوم) در سده ششم قبل از میلاد ساخته شد. محوطه اصلی (۱۶۰ هکتار) توسط یک منطقه طبیعی بزرگ احاطه و محافظت‌شده است که اندازه آن حدودا ۷۱۲۷ هکتار است.

۶. محوطه اصلی پاسارگاد شامل بناهایی ازجمله، آرامگاه کوروش در جنوب، تل تخت یا تخت سلیمان و بناهای واقع بر تپه شمالی، مجموعه سلطنتی در مرکز محوطه اصلی، شامل بقایای ساختمان دروازه، تالار عمومی، قصر مسکونی و باغ سلطنتی است. در شرق مجموعه بنا، یک بنای کوچک وجود دارد که بر اساس شواهد یک پل است. در شمال مجموعه سلطنتی زندان سلیمان قرار دارد که یک برج سنگی با ارتفاع ۱۴ متر است.

۷. محوطه اصلی شامل منطقه حفاری‌شده است، اما پایتخت باستانی منطقه‌ای بسیار وسیع‌تر از این منطقه بوده و هنوز حفاری نشده است. در محوطه حفاظتی اطراف، باقی‌مانده‌های دیگری نیز هستند: محدوده مقدس (حدودا ۵۵۰–۵۳۰ پیش از میلاد) و محوطه‌های تل نوخودی، تل خاری، تل سه آسیاب، دوتلان که برخی از این‌ها متعلق به ماقبل تاریخ هستند، همین‌طور مدرسه یا کاروانسرا (سده ۱۴ میلادی). در محوطه حفاظتی همچنین پنج روستا وجود دارند که کشاورزان در آن‌ها ساکن‌اند.

۸. نام اصلی شهر پاسارگاد چیزی شبیه «پسرگد» بوده و تلفظ امروزی نیز درست است و رابطه‌ای میان این نام و «پارس» نیست.

۹. این کلمه ریشه‌های متفاوتی دارد و البته بحث‌های متفاوتی بر روی ریشه کلمه شده است. نام (پسر-گده ) از اسم قبیله شاهان پارسی یعنی قبیله «پاسارگاد» گرفته‌شده که «آنان که گرز گران می‌کشند» معنی می‌داده است.

۱۰. همچنین گفته‌شده که پاسارگاد ممکن است تغییریافته پارسه گراد باشد که معنی آن «شهر پارس» است. گراد و گورد و گرد (مانند دستگرد) معنی شهر می‌دهد و در زبان پارسی و عربی به‌صورت کوره به‌کار می‌رود، مانند کوره اردشیر و کوره دهات.

۱۱. پاسارگاد در دشتی بلند به ارتفاع ۱۹۰۰ متر از سطح دریا، در حصار کوهستان جای گرفته است. در سده هفتم قمری اتابکی از سلغریان پارس در نزدیک آرامگاه کورش بزرگ مسجدی ساخت که در آن از سنگ کاخ‌ها استفاده شده بود.

۱۲. هنگامی که کورش در سال ۵۴۵ پیش از میلاد، سارد (پایتخت لیدی، شهری در غرب ترکیه امروزی) را به تصرف درآورد به‌شدت تحت تأثیر بناهای مرمرین شاهان لیدی قرار گرفته است. او همان زمان شماری از اساتید اهل لیدی را در پاسارگاد به‌کار گماشته است.

۱۳. دشت پاسارگاد در قسمت شمالی استان فارس و میان رشته‌کوه‌های زاگرس در فاصله ۱۳۰ کیلومتری شمال شیراز واقع شده است. میانگین ارتفاع دشت از سطح دریا ۱۸۵۰ متر است که وسعتی حدود ۱۹۰ کیلومترمربع را در برمی‌گیرد. اقلیم آن کوهستانی با تابستان‌های معتدل و زمستان‌های نسبتا سرد است.

۱۵. مجموعه تاریخی- فرهنگی پاسارگاد شامل آرامگاه کوروش بزرگ، کاخ‌های دروازه، بارعام، اختصاصی و بنای برج سنگی (آتشکده)، دژ (تل تخت)، باغ شاهی، پل و محوطه مقدس است.

۱۶. در دوره اسلامی به علت عظمت سنگ‌های بکار رفته در این مجموعه‌های این مکان، بناهایش را به سلیمان نبی نسبت داده‌اند و خود پاسارگاد هم بنام مشهد ام‌النبی یا مشهد مادر سلیمان معروف شد.

۱۷. از شواهدی که مورخان یونانی و رومی بر جای گذارده‌اند، مشخص است که پاسارگاد را بیشتر ساخته و پرداخته کوروش بزرگ می‌دانسته‌اند. این نظریه به چند دلیل دیگر استوارتر می‌شود. اول؛ آرامگاه کورش بزرگ که ساخته خود او بود، چنان ارتباطی از نظر طراحی نقشه و کاربرد نماپردازی در میان باغ بزرگ پاسارگاد با کاخ‌های دروازه، اختصاصی و بار نشان می‌دهد که مشخص می‌شود طراح همه یکی بوده و آن کاخ‌ها هم نتیجه سلیقه کورش بزرگ بوده‌اند. دوم کتیبه سه زبانه ایلامی، پارسی باستان و اکدی بر روی جرزها و درگاه‌های آن سه کاخ بیانگر آن است که آن‌ها با کورش ارتباط داشته‌اند. سوم، نوع معماری و به‌خصوص شیوه سنگ‌تراشی و بست‌های پاسارگادی قدمتی هرچند کوتاه بر معماری تخت جمشیدی را که از آغاز دوره داریوش بزرگ شروع شد، نشان می‌دهد و به‌ویژه در نقوش که از سنت‌های کشورهای مختلف گرفته شده‌اند.

۱۸. برجسته‌ترین بخش مجموعه پاسارگاد، بنای آرامگاه کورش بزرگ است که قبل‌تر مشهور به «مشهد مادر سلیمان» بود. در سال ۱۸۲۰ پس از پژوهش‌های باستان‌شناسی، هویت اصلی بنا به‌عنوان آرامگاه کوروش بزرگ مشخص شده است و چون گوهری در میان دشت خودنمایی می‌کند. این آرامگاه نزدیک ۵۳۰ تا ۵۴۰ پیش از میلاد از سنگ آهکی به رنگ سفید ساخته شده است. بنای آرامگاه میان باغ‌های سلطنتی قرار داشته و از سنگ‌های بزرگ که درازای پاره‌ای از آن‌ها به هفت متر می‌رسد، ساخته شده است.

۱۹. باغ ایرانی پاسارگاد یکی از بخش‌های مجموعه پاسارگاد است که آن را ریشه معماری باغ‌های ایرانی دانسته‌اند. بر اساس آنچه در متون تاریخی آمده، در زمان ساخت این باغ، کوروش کبیر شخصا دستور داده بود که باغ پاسارگاد چگونه ایجاد شود و درخت‌ها نیز به چه شکل کاشته شوند، یعنی هندسی باغ و ساختار فضایی آن از نگاه کوروش به باغ ایرانی اقتباس شده است.

۲۰. تحلیل‌های منظرین مبتنی بر اسناد تاریخی و باستان‌شناسی حاکی از آن است که کلیه بناهای دشت پاسارگاد در یک ساختار منظم فضایی احداث شده‌اند و باغی وسیع بر کلیه عناصر احاطه داشته است. «باغ شاهی» تنها بخش کوچکی از این مجموعه وسیع بوده و به بیان دیگر در پاسارگاد با یک طرح «باغ در باغ» روبرو هستیم.

۲۱. آرامگاه کمبوجیه یا زندان سلیمان در حاشیه شمالی محوطه کاخ‌ها در سلطه ویرانه‌های یک برج سنگی بلند بوده است. شاید کمبوجیه یا بردیا در فکر یک ساختمان جدا در نقش رستم بوده‌اند. در مجموعه ساختارهای هم‌زمان هخامنشی، ساختمان زندان دارای ارتباطی، هم با معماری تدفینی و هم با معماری مذهبی است. طبق نظریه اشمیت، زندان با قرار داشتن در نزدیکی کاخ‌های پاسارگاد، احتمالا توسط کوروش ساخته شده است. خزانه‌ای برای لوازم سلطنتی یا مذهبی درفش شاهانه، نمادهای دینی و امثال آن بوده است. از دو پنجره کور در نمای اصلی زندان فقط قطعات کوچکی در میان آوار پایه بنا باقی مانده است.

۲۲. آرامگاه کمبوجیه، یکی دیگر از بناهای مجموعه پاسارگاد است، آنچه از این بنا باقی‌مانده، دیواری بلند به ارتفاع حدود ۱۴ و طول تقریبی ۷٫۵ متر است. این بنا به بنای کعبه زرتشت در نقش رستم شباهت دارد، درحالیکه ازنظر قدمت، قدیمی‌تر و از نظر استحکام و فن ساخت نمایانگر اجرایی قوی‌تر از بنای کعبه زرتشت است.

۲۳. یکی دیگر از بناهای این مجموعه تاریخی، مسجد پاسارگاد است. مسجد پاسارگاد مسجدی است که در سال ۶۰۲ هجری شمسی و در دوران فرمانروایی اتابکان فارس و توسط اتابک سعد بن زنگی از حاکمان دادگستر فارس در اطراف مزار کوروش که در آن دوران به مسجد یا مشهد «مادر سلیمان» نبی معروف بوده، ساخته‌شده است. این مسجد از قدیمی‌ترین مساجد ایران بوده است که بقایای آن تا پیش از جشن‌های دو هزار و پانصدساله شاهنشاهی در سال ۱۳۵۰ باقی بود. در آن سال برخلاف منشور ونیز برای مرمت آثار باستانی، بقایای مسجد ازجمله دروازه آن توسط گروه مرمت از مؤسسه ایزومئو به رهبری اوجنیو گالدیری و با تأیید اداره باستان‌شناسی که شامل ستون‌های سنگی و کتیبه‌های قرآنی بود، به محل دیگر برده شد.

۲۴. سنگ‌نگاره انسان بالدار سالم‌ترین و زیباترین نقش ایجادشده در بناهای پاسارگاد است که دارای مفاهیم عمیق اندیشه والای انسانی کوروش بزرگ است. سنگ‌نگاره مردی را نشان می‌دهد باریش انبوه کوتاه، ردای بلند و تاجی بر سر درحالیکه چهار بال او را دربر گرفته‌اند، رو به‌سوی مرکز کاخ دارد.

۲۵. در محوطه پاسارگاد در فاصله ۱۵۰ متری غرب کاخ دروازه قرار دارد. پل اصلی با شکل تقریبا مربع به پهنای عرضی ۹۵٫۱۵ متر و درازای ۶۵٫۱۵ متر است.

۲۶. میانگین فاصله ستون‌ها از مرکز محور هر یک تا دیگری ۹۰٫۳ متر است و بیشتر آن‌ها در حدود ۸۹ سانتی‌متر داشتند. ارتفاع اصلی هر ستون بیش از ۲ متر بوده است.

۲۷. کاخ بارعام یا کاخ پذیرایی بخش دیگری از مجموعه بنای پاسارگاد است. وسعت این کاخ ۲۴۷۲ مترمربع است که در محور شمال غربی- جنوب شرقی ساخت شده است. این کاخ شامل یک تالار گسترده مرکزی با هشت ستون است که وسعت آن ۷۰۵ مترمربع است.

۲۸. مجموعه پادشاهی بخش دیگری از مجموعه پاسارگاد است که در مرکز پاسارگاد قرار گرفته است و از تعدادی کاخ تشکیل شده که در اصل در محدوده مجموعه باغ‌ها قرار دارند، بدنه اصلی کاخ‌ها از سالن‌های ستون‌دار تشکیل شده است.

۲۹. در فاصله حدود ۱۲۰۰ متری شمال غرب مجموعه پاسارگاد و پشت تپه‌ماهوری‌های سنگی مشرف به دشت، محوطه‌ای باستانی وجود دارد که شامل دو سکوی سنگی سفیدرنگ و یک تپه مستطیل شکل پله‌ای است که معروف به محوطه مقدس است. در این محوطه با استفاده از سنگ‌های سفید دو سکوی نزدیک به هم ایجادشده که یکی دارای پله و دیگری بدون پله است.

۳۰. حدفاصل دشت پاسارگاد و دشت سعادت شهر، دره‌ای سرسبز و زیبا وجود دارد که بنام تنگ بلاغی معروف است، این دره زیبا دارای یک رودخانه دائمی است که از روستای قصر یعقوب در شهرستان خرمبید سرچشمه گرفته و پس از گذر پاسارگاد، تنگ بلاغی، دشت سعادت شهر و جلگه مرودشت به رودخانه کر می‌پیوندد. وجود رودخانه باعث شده که این دره زیبا از قدیم ایام موردتوجه انسان‌ها قرار گیرد.

۳۱. در نزدیکی آرامگاه کوروش سازه‌ای مشتمل بر حیاتی به وسعت ۲۰۸ مترمربع است که به‌صورت نامنظم از سنگ‌های سفید ربوده شده از کاخ‌های پاسارگاد ساخته‌شده و نیز ایوانی به پهنای ۳۰٫۳ متر با جرزهای سنگی نامنظم و چهارگوش با اتاق‌های کوچک و بزرگ در پشت آن دارد. این بنا کاروانسرای مظفری نام دارد.درب این سازه به سمت مشرق است. سنگ‌های سازه با ملات گچ به هم وصل شده و در بعضی از نقاط این سازه ملات به‌ کاربرده نشده است. در زمان سامی قسمتی از این محل تعمیر شده و به دفتر فنی سامی اختصاص داده شده بود، ولی امروزه متروک است.

۳۲. یکی دیگر از بناهای شکوهمند مجموعه پاسارگاد کاخ اختصاصی است که در ۱۳۰۰ متری شمال شرق آرامگاه کوروش واقع شده است. وسعت این کاخ ۳۱۹۲ مترمربع است که از یک تالار مرکزی و دو ایوان شرقی و غربی تشکیل شده است.

۳۳. کاخ دروازه با وسعت ۷۲۶ مترمربع در شرق مجموعه پاسارگاد واقع است. این بنا دارای تالاری به وسعت ۶۸۶ مترمربع است که سقف آن را هشت ستون سنگی با ارتفاع تقریبی ۱۶ متر نگاه می‌داشته‌اند.

۳۴. یکی از بناهای بسیار زیبای مجموعه پاسارگاد برج سنگی است که ساخت آن مربوط به آغاز دوره هخامنشیان است. بنایی چهارگوش برج مانند که اکنون تنها یک دیواره از آن باقی مانده است.

۳۵. این مجموعه ارزشمند در ۱۶ تیرماه ۱۳۸۳ به‌عنوان پنجمین اثر ایران در فهرست آثار جهانی (یونسکو) به ثبت رسید.